Τώρα έχω για σκέπασμα
τις μέρες εκείνες του καλοκαιριού
όταν το πέλαγο βούιζε
και το μυαλό μας έλαμπε γαλάζιο.
Δροσερές φυλλωσιές
χωμένες βαθιά μες στα όνειρα
τώρα που τεμαχίζουν οι θόρυβοι τους δρόμους
κι ο φίλος είναι το πιο κυνηγημένο αγρίμι.
Δεν έχω
παρά το τριμμένο αυτό παλτό
τρύπιο στο μέρος της καρδιάς
απ' όπου μπαίνει
ο κίτρινος αγέρας του φθινόπωρου.
Φυσάει πολύ
ως τη μνήμη.
Από τη συλλογήΟ ξεναγός και η νύχτα(1981)
Πηγή: ανθολογίαΗ δεύτερη μεταπολεμική ποιητική γενιά (1950-1970)τουΑνέστη Ευαγγέλου(εκδ. Παρατηρητής, 1994)
Οι ποιητές δεν καταλαβαίνουν ή δεν θέλουν ή δεν μπορούν να καταλαβουν ο ένας τον άλλον. Το μόνο κοινό τους σημείο: Aγαπούν όλοι τα πουλιά.
******
ΕΡΩΤΙΚΟ
Σκέφτομαι τότε που έφυγες κι αυτό το <τότε> είναι ένα μεγάλο βουνό χιονισμένο μπρος σε μια έρημη πεδιάδα όπου φυσάει άνεμος αμετάκλητος... Θα έλεγα μπρος σε μια απέραντη στέπα αν δεν φοβόμουν μη με πουν κομμουνιστή.
******
ΤΟ ΑΥΓΟ
Το αυγό γενικώς περίκλειστο κι ερμητικό δεν μπορεί να συνθίσει τον ευατό του ίσως γιατί δεν έχει καμιά δυνατότητα εκδήλωσης. Γι αυτό καταλήγει πάντοτε σε πτηνό.
Ο Τάσος Ρούσσος γεννήθηκε στην Αθήνα. Πήρε πτυχίο φιλολογίας κι εργάστηκε
ως καθηγητής στην ιδιωτική και την δημόσια μέση εκπαίδευση. Το 1965 προσλήφθηκε
ως υπάλληλος στο Εθνικό Θέατρο, από όπου αποχώρησε με σύνταξη το 1986. Από το
1978 δίδαξε νεοελληνική λογοτεχνία στην Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου και
διετέλεσε διευθυντής της από το 1989 μέχρι την αποχώρησή του, τον Σεπτέμβριο
του 2007. Ασχολήθηκε με την λογοτεχνία (ποίηση, πεζογραφία, μετάφραση).
Δημοσίευσε επιφυλλίδες, άρθρα και κριτικές λογοτεχνίας, ποιήματα και διηγήματα
σε διάφορα περιοδικά κι εφημερίδες. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά,
πολωνικά, ρουμανικά, ισπανικά, εσθονικά και σλοβένικα. Μετέφρασε και συμπλήρωσε
την αποσπασματική σωζόμενη τραγωδία του Ευρίπη "Υψιπύλη", η οποία,
μεταφρασμένη στα αγγλικά από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο, παρουσιάστηκε σε
αναλόγιο στην Βοστώνη το 2001 και στο Φεστιβάλ Επιδαύρου σε παγκόσμια πρεμιέρα
το 2002. Είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων, της Εταιρείας
Συγγραφέων, του Ελληνικού Κέντρου του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου, του
Θεατρικού Μουσείου και του ελληνικού Πεν Κλαμπ. Χρημάτισε πρόεδρος και
αντιπρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Εθνικού Θεάτρου και αντιπρόεδρος
του Ελληνικού Φεστιβάλ. Πλήθος μεταφράσεών του από το αρχαίο δράμα, καθώς και
από το κλασικό και σύγχρονο ρεπερτόριο έχουν παιχτεί από το Εθνικό Θέατρο και
από διάφορους θιάσους. Η νουβέλα του "Τα χειρόγραφα" του Μανουέλ
Σαλίνας, σε δικό του λιμπρέτο και μουσική Περικλή Κούκου, ανέβηκε από το
Φεστιβάλ Αθηνών και αργότερα από την Λυρική Σκηνή. Έχει βραβευτεί δύο φορές από
την Εταιρεία Μεταφραστών Λογοτεχνίας για την μετάφραση των απάντων του Αισχύλου
και για τις μεταφράσεις των τραγωδιών του Σενέκα, από την Εταιρεία Ελλήνων
Θεατρικών Συγγραφέων για το μεταφραστικό του έργο στο αρχαίο δράμα, καθώς
επίσης και από την Ακαδημία Αθηνών, τον Δεκέμβρη του 2003, για το σύνολο της
λογοτεχνικής του προσφοράς.
Δημοσιεύτηκε στο
"Ο Λόγος" (Κωνσταντινουπόλεως) το Νοέμβριο του 1920. Γράφτηκε
πιθανότατα τον Ιούνιο του 1920 όταν ο ποιητής νοσηλευόταν στο ΣΤ'
Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών.
Οι άνθρωποι
νομίζουνε πως τα ξέρουν όλα. Eτσι κανένας δε θα' θελε να υποθέσει πως
ένα καύκαλο μέσα στην οστεοθήκη του είναι κάτι παραπάνω από ό,τι πιστεύεται
κοινά. Γι' αυτό δεν έτρεμε καθόλου το χέρι τού παράξενου ποιητή όταν ήρθε μια
μέρα να ταράξει τον ύπνο των αιώνων που κοιμόμουν μέσα στο μαύρο μου κασονάκι,
όξω από την εκκλησία του νεκροταφείου.
Τις δύο μικρές σπηλιές στη βάση του μετώπου μου - στη ζωή τ'
όνομα τους ήταν γλυκό σαν το φως - τις γιόμιζε η νύχτα του ασυνείδητου. Κάποια
αράχνη εσάλευε απάνω στο μηλίγγι μου κ' είχε γίνει το όνειρό μου. Ξυπνώντας
έξαφνα, ένοιωσα να με σηκώνουν. Σιγουρα θα ήρθε η ώρα του χωνευτηρίου,
εσκέφτηκα. Με το δίκιο τους θα κουράστηκαν οι δικοί μου να πληρώνουν τόσα
χρόνια τώρα το μισό νοίκι που εξασφάλιζε τη θέση μου στην αυλή της εκκλησίας.
Αλλά δεν ήταν αυτό. Μ' ετύλιξαν σε μιαν εφημερίδα, κ' ύστερα από λίγην ώρα
εβρέθηκα στο τραπέζι της μελέτης του ποιητή μου, απάνω σ' ένα βιβλίο που έτυχε
να' ναι κάτι εύθυμα τραγούδια αγάπης.
Στην αρχή μ' άφησαν ήσυχο να κοιτάζω ό,τι μπορούσε να
χωρέσει στο στενό του κύκλο το βλέμμα μου, που δεν ήταν βέβαια βολετό να το
διευθύνω όπου ήθελα. Αντίκρυ μου άσπριζε το κρεβάτι. Οι θύμησές μου ολοένα
εζωήρευαν με το να το βλέπω. Τώρα θυμόμουν καθαρά ένα κρεβάτι. Δεν ήταν το
κρεβάτι της τελευταίας μου αρρώστειας. Γιατί το ξεκουραστικό κρεβάτι του
θανάτου δεν το θυμάται ένα καύκαλο σαν εμένα παρά μόνο για να νοσταλγήσει τη
ζωή. Θυμόμουν, όμως, καθαρά ένα κρεβάτι. Ύστερα επέρασε θαμπό από τη μνήμη μου
κάτι άλλο... Δεν μπόρεσα να ξεχωρίσω τι. Πάει τόσος καιρός από τότε...
Εκοίταζα το ημερολόγιο στον τοίχο για να ιδώ πόσα χρόνια
εβάστηξε ο ύπνος μου, όταν ένιωσα από το θόρυβο πως κάποιος εμπήκε στην κάμαρα.
Ήταν ένας φίλος του απαγωγέα μου. Ήρθε και στάθηκε μπροστά μου. Ο ποιητής μ'
έδειξε λέγοντας: "Να σου συστήσω τον κύριο...", κ' είπε τ' όνομά μου,
που το' χε διαβάσει στην οστεοθήκη.Ο άλλος υποκλίθηκε χωρικά, έβγαλε το καπέλο
του και μου το φόρεσε. Άναψε κ' ένα τσιγάρο και το σφήνωσε στα δόντια μου.
Ύστερα αρχίσανε να γελάνε. Εγώ τους εκοίταζα σοβαρά, όπως ταιριάζει, σ' όσους
έζησαν τη ζωή, να κοιτούνε αυτούς που θα τη ζήσουν. Δε με πείραζε καθόλου
ένα τέτοιο φέρσιμο, μόνε συλλογιζόμουνα τι απλοϊκοί που 'ναι οι άνθρωποι να
νομίζουνε πως τα ξέρουν όλα και να μη θέλουνε ποτέ να παραδεχτούνε πως ένα
καύκαλο μπορεί να 'ναι κάτι παραπάνω από ό,τι πιστεύεται κοινά.
Δυο ολόκληρες ώρες αναγκάστηκα να τους ακούω. Τα λόγια τους
θα μου 'φέρναν πικρό το χαμόγελο στα χείλη. Μιλούσανε για τις γυναίκες τους,
για τα βιβλία τους, για κάθε τι, σα να μην ήταν το κρανίο ενός ανθρώπου όμοιου
μ' αυτούς η μπάλα εκείνη της φρίκης που τη ήξεραν τόσο κόντά τους.
Εφύγανε.
Αργά, μετά τα μεσάνυχτα, εγύρισε μονάχος ο ποιητής. Δεν ξέρω
γιατί ένιωσα κάτι σαν ένα αίσθημα υπεροχής να με κυριεύει. Καθώς άναβε η λάμπα,
το χέρι του δεν ήταν όμοια σταθερό όπως όταν άνοιγε το μάυρο μου κουτί, στο
νεκροταφείο. Το φως, πέφτοντας λοξά απάνω μου, μού 'δωσε μιαν όψη παράξενα
ζωντανή. Το κατάλαβα από την έκφραση του φίλου μου αυτό. Με πήρε στα χέρι του.
Άνοιξε το παράθυρο. Θα με πετούσε στο δρόμο, αν δεν εκάρφωνα πιο μαύρο
και πιο βαθύ το βλέμμα μου στο μεταξύ των ματιών του. Μ' άφησε στο πεζούλι
του παραθύρου κ' έκλεισε. Όλη τη νύχτα τον άκουγα να στριφογυρίζει στο κρεβάτι.
Αν εκοιμήθηκε, θα 'κανε πολύ ταραγμένο ύπνο.
Το πρωί βρέθηκα μέσα στην οστεοθήκη μου. Χωρίς άλλο θα μ'
έφερε στη θέση μου ο ίδιος εκείνος τύπος με τα παράξενα γούστα. Τώρα ακουμπώ το
σαγόνι μου στοχαστικά στο κόκκαλο του χεριού και σκέφτομαι την περιπέτειά μου.
Μου φαίνεται πως βλέπω ακόμα το βιβλίο με τα εύθυμα ερωτικά τραγούδια και το
ημερολόγιο με την τραγικά προχωρημένη ημερομηνία. Περσότερο όμως συλλογιέμαι το
κρεβάτι. Το κρεβάτι μ' έκαμε να μισοθυμηθώ μια μικρή ιστορία που ενόμιζα πως
είχα κατορθώσει να ξεχάσω ολότελα.
Από αυτόγραφο του ποιητή προφανώς δοσμένο από τον ίδιο στην
Μαρία Πολυδούρη -- η οποία το εμπιστεύτηκε στη Μυρτιώτισσα. Το πιθανότερο είναι
να γράφτηκε στα 1922.
(Είναι εδώ; Είναι εκεί; Εφυγε; Θα' ρθει; Πού είναι; Η
τελευταία;)
Α! Το δάσος πέρα. Ενα τραπεζάκι κάτω από τ' απόμερο πεύκο.
Και η νύχτα που ερχόταν σιγά σιγά για να μην τη νιώσουμε. Η βοή του βραδινού
ανέμου στα κλαδιά. Τα λόγια που έλειπαν. Τα χέρια ωχρά. Τα μάτια και τ'
αστέρια. Μεσάνυχτα. Τίποτε απ' όλα δεν είχε ειπωθεί.
Κι άλλοτε η θάλασσα. Τα πλοία που έφευγαν στον ορίζοντα
παίρνοντας τα όνειρά μας. Ο φλοίσβος μα τις υποσχέσεις του. Εκεί πάνω στο βράχο
τ' άφθονα και ανεξήγητα δάκρυα. Η μοναξιά στο απέρναντο. Τα φιλιά. Η ψυχή...
Aλλες φορές η αυγή αναπάντεχη και προδοτική. Από δρομάκια το
κουραστικό γύρισμα. Οι πρώτοι θόρυβοι της ημέρας. Η γλυκιά μεταμέλεια στο
ρπόσωπο που φωτιζόταν ολοένα. Το χαίρε...
Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Αλεξανδρινή Τέχνη", Γ'
, 8-9, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1929. Το χειρόγραφο σώζεται σήμερα στο αρχείο του
Γ.Θ. Καρυωτάκη. Είναι καθαρογραμμένο με μελάνι από τη μια όψη ενός φύλλου 31Χ21
εκ.
Θα καλλιεργήσω το ωραιότερο άνθος. Στις καρδιές των ανθρώπων
θα φυτέψω την Αχαριστία. Ευνοϊκοί είναι οι καιροί, κατάλληλος ο τόπος. Ο άνεμος
τσακίζει τα δέντρα. Στη νοσηρή ατμόσφαιρα ορθώνονται φίδια. Οι εγκέφαλοι,
εργαστήρια κιβδηλοποιών. Τερατώδη νήπια τα έργα, υπάρχουν στις γυάλες. Και μέσα
σε δάσος από μάσκες, ζήτησε να ζήσεις. Εγώ θα καλλιεργήσω την Αχαριστία.
Όταν έρθει η τελευταία άνοιξις, ο κήπος μου θα 'ναι γεμάτος
από θεσπέσια δείγματα του είδους. Τα σεληνοφώτιστα βράδια, μονάχος θα περπατώ
στους καμπυλωτούς δρόμους, μετρώντας αυτά τα λουλούδια. Πλησιάζοντας με κλειστά
μάτια τη βελούδινη, σκοτεινή στεφάνη τους, θα νιώθω στο απρόσωπο τους αιχμηρούς
των στημόνες και θ' αναπνέω το άρωμά τους.
Οι ώρες θα περνούν, θα γυρίζουν τ' άστρα, και οι αύρες θα
πνέουν, αλλά εγώ, γέρνοντας ολοένα περσότερο, θα θυμάμαι.
Θα θυμάμαι τις σφιγμένες γροθιές, τα παραπλανητικά χαμόγελα
και την προδοτική αδιαφορία.
θα μένω ακίνητος ημέρες και χρόνια, χωρίς να σκέπτομαι,
χωρίς να βλέπω, χωρίς να εκφράζω τίποτε άλλο. Θα είμαι ολόκληρος μια πικρή
ανάμνησις, ένα άγαλμα που γύρω του θα μεγαλώνουν τροπικά φυτά, θα πυκνώνουν, θα
μπερδεύονται μεταξύ τους, θα κερδίζουν τη γη και τον αέρα. Σιγά σιγά οι κλώνοι
τους θα περισφίγγουν το λαιμό μου, θα πλέκονται στα μαλλιά μου, θα με τυλίγουν
με ανθρώπινη περίσκεψη.
Κάτου από τη σταθερή τους ώθηση, θα βυθίζομαι στο χώμα.
Δεν ήξερε αν ήταν μικρόβιο ή αόρατος κακοποιός, ή ακόμη
τίποτε άλλο. Επίστευε όμως ότι ο Χρόνος υπήρχε στο διάστημα. Είχε αρκετές
αποδείξεις.
Κάποτε, σ' ένα μακρινό ταξίδι του, το βαπόρι πέρασε από το
λιμάνι μιας επαρχιακής πόλεως όπου είχε ζήσει μικρός. Εβγήκε έξω, θέλοντας να
θυμηθεί την παιδική του ζωή. Ήταν Κυριακή. Στην πλατεία η μπάντα έπαιζε κάποια
ιταλική όπερα. Ο κόσμος έκανε βόλτες ή καθόταν στο καφενείο. Τα παιδιά, όσα δεν
έτρεχαν, παρακολουθούσαν τις κινήσεις του αρχιμουσικού. Μια μακαριότης επλανάτο
πάνω σ' όλα.
Είδε το πατρικό του σπίτι. Τον κήπο. Την ταράτσα, που
ανέβαινε για να απλώσει τους αετούς, ή για να κηρύξει πετροπόλεμο, δένοντας
βιαστικά βιαστικά χάρτινες σημαιούλες.
Τίποτε δεν άλλαξε. Οι καρέκλες του ζαχαροπλαστείου σε τρεις
σειρές, όπως και τότε. Ακόμα και η πλάκα που πατούσε ήταν ίδια. Όλα ήταν τα
ίδια. Μόνο που είχαν μικρύνει. Είχαν απελπιστικά μικρύνει. Είχαν χάσει το ένα
τρίτο του όγκου τους. Αλλά αυτό έγινε συμμετρικά, κ' έτσι οι άνθρωποι που
κάθονταν ακίνητοι και σιωπηλοί, σαν απόντες, γύρω στα μαρμάρινα τραπέζια, και
τα κορίτσια, πιο πέρα, με τις φωτεινές γραμμές της σιλουέτας τους, υψωμένες
παράλληλα προς το νερό του αναβρυτηρίου, και οι δυο γέροι, σ' ένα μπαλκόνι,
με τις θαμπές, αμφίβολες γραμμές, των χαρακτηριστικών τους, και οι μουσικοί,
και ο αρχιμουσικός ακόμα, που ενόμιζε ότι κρατούσε με τη μπαγκέτα του το Χρόνο,
δεν είχαν τίποτε αντιληφθεί. Ο Χρόνος όμως εδούλευε ελεύθερα ανάμεσα τους,
τρώγοντας κάθε στιγμή κάτι από τη φτωχή τους ύπαρξη.
Έμεινε εκεί αρκετή ώρα, αφηρημένος, σα να περίμενε τους
μικρούς του φίλους. Για να συνέλθει χρειάστηκε ένα στριγγό σφύριγμα. Το καράβι
έφευγε,
ΙΙ
Ύστερα θυμόταν έναν χορό μεταμφιεσμένων. Υποχρεωτικό ένδυμα
ορισμένης εποχής. Κυρίες, με μεταξωτά ροζ ή ουρανιά κρινολίνα, με πουδραρισμένα
μαλλιά, με πράσινες και χρυσές περούκες, έπεφταν ημίγυμνες, γεμάτες
εμπιστοσύνη, στα χέρια των δουκών - χρηματομεσιτών και μαρκησίων - καπνεμπόρων.
Εσφίγγονταν τόσο, που τα μέτωπά τους ακουμπούσαν κάποτε στα χείλη των
καβαλιέρων και η στεφάνη του κρινολίνου ανασηκωνόταν.
Παραμερίζοντας όλοι, εσχημάτιζαν ένα κύκλο στο κέντρο της
αιθούσης, και τέσσερα ζεύγη, τα πιο εξαϋλωμένα, άρχισαν να χορεύουν μενουέτο. Η
παραίσθησις ήταν πλήρης. Το κομμάτι θα περιείχε βέβαια δυο τριες μαγικές νότες,
που επαναλαμβάνονταν σε κάθε φράση, και οι νότες αυτές δημιουργούσαν την
ατμόσφαιρα της περασμένης εποχής, συνεχή, κρυστάλλινη. Τα μικρά, γρήγορα
βήματα, οι κομψές υποκλίσεις, τα νοσταλγικά βλέμματα, τα γεμάτα συγκρατημένο
ερωτισμό χαμόγελα, περίεργες εστάμπες που είχαν διατηρηθεί άθικτες στην προθήκη
ενός μουσείου.
Έπειτα έγινε το πιο απροσδόκητο. Οι χορευτές έχασαν το
λογαριασμό τους. Ενώ έπρεπε να υπολογίσουν ακριβώς πόσα χρόνια είχαν υποχωρήσει
προς το παρελθόν, για να μπορέσουν να ξαναγυρίσουν και να βρούν την
προσωπικότητά τους, έβλεπε κανείς πως είχαν γελαστεί. Ανεπανόρθωτα γελαστεί.
Εκατό ολόκληρα χρόνια επροχώρησαν, χωρίς βέβαια να το υποπτευθούνε.
Παρακολουθούσε τώρα τις κινήσεις τους. Οι τέσσερις γυναίκες σκελετοί, θανάσιμα
κομψοί, επήγαιναν προς τους αντρικούς, κ' έπειτα επέστρεφαν με μελαγχολική
χάρη, σα ν' αναγνώριζαν το λάθος τους. Οι καβαλιέροι σταματούσαν, και το κρανίο
τους εβάραινε τη γη, ενώ ψηλά, με ηλεκτρικά γράμματα που άναβαν κι έσβηναν,
ήταν γραμμένο: ΑΠΟΚΡΕΩ 2027.
ΙΙΙ
Άλλοτε συνέβαινε κάτι περίεργο.Ακούγοντας μια φράση ή
παρακολουθώντας ένα ασήμαντο γεγονός, είχε την εντύπωση ότι το πράγμα αυτό
έγινε ή ελέχθηκε προηγουμένως, άγνωστο σε ποιο μέρος και πότε ακριβώς, και ότι
τώρα επαναλαμβάνεται κατά τον ίδιο τρόπο. Του φαινόταν πολύ παράξενο. Μπορεί
την πρώτη φορά να ήταν όνειρο. Ολοφάνερο όμως ότι τώρα ή τότε κάποιος ήθελε να
παίξει μαζί του.
Συνήθως αυτό γινόταν με την ομιλία πάνω στα κοινότερα
θέματα. Ζητούσε λ.χ. να πληροφορηθεί για ένα δρόμο που δεν ήξερε. Ο άνθρωπος
τον οποίον είχε ρωτήσει τον κοίταζε για μια στιγμή χωρίς ν' απαντήσει, κ'
έπειτα έβγαζε το καπέλο του κ' εσκούπιζε το μέτωπότου. Τον ρωτούσε πάλι, αλλά
συγχρόνως σαν αστραπή περνούσε από το νου του η σκέψις ότι αυτή η μικρή ιστορία
είχε ξαναγίνει. Η πληροφορία που ζήτησε, η σιωπή του άλλου, η δεύτερη ερώτησή
του, όλα, όλα απαράλλαχτα. Έπειτα, συνεχίζοντας τη σκέψη του, έλεγε μέσα του:
“Να ιδείς που τώρα θ' ακούσω: "Δεν ξέρω, αλλά νομίζω μετά τις γραμμές του
τραμ που θα συναντήσετε"”. “Δεν ξέρω, αλλά μετά τις γραμμές που θα
συναντήσετε”, απαντούσε ο άγνωστος σαν ηχώ της σκέψεώς του, κ' έφευγε βιαστικά,
σκυμμένος, πνίγοντας ένα γέλιο.
IV
Εμελέτησε. Επούλησε κάποιο σπίτι που είχε, και αγόρασε
χημικά όργανα. Κλεισμένος ολημέρα σ' ένα υπόγειο, έκανε σειρές πειραμάτων,
αρχίζοντας από τα πιο απλά και τολμώντας τα αδύνατα. Ανέλυε τις ουσίες, ήλεγχε
τους τύπους που παραδέχτηκε η επιστήμη. Προσπαθούσε να βρει ένα λάθος στα
δεδομένα της, κι από το λάθος αυτό να βγάλει το νέο στοιχείο. Μέσα στο υδρογόνο
ή το οξυγόνο, μπορούσε να υπάρχει, σε μικρή βέβαια αναλογία, ο Χρόνος. Δεν
αποθαρρυνόταν. Γεμάτος χαρά επανελάμβανε το πείραμα που απέτυχε.
Παρακολουθούσε τη ζωή από την εφημερίδα. Χαμογελούσε πονηρά
στη σκέψη ότι κανένας δεν τον παρακολουθεί τον ίδιο. Όλοι, σκυμμένοι στις
δουλίτσες τους, συλλογιζόταν μόνο πώς να τα βολέψουν. Όταν όμως θα
τελειοποιούσε την εφεύρεσή του και θα περιόριζε το Χρόνο μέσα σ' ένα γυαλί του
εργαστηρίου του, να ιδούμε τους μεγαλόσχημους κυρίους που γέμισαν τον κόσμο με σαπουνόφουσκες.
Να ιδούμε τι θα γίνουν οι τόκοι και τα επιτόκια τού απέναντι τοκογλύφου. Να
ιδούμε με ποια ημερομηνία θα βγάζουν τις εφημερίδες τους.
V
Τώρα η ιστορία αυτή έχει τελειώσει. Στο απομονωτήριο του
ασύλου που βρίσκεται, η νύχτα και η μέρα τού είναι το ίδιο αδιάφορες. Αν
μπαίνει από το φεγγίτη λίγο φως, το κοιτάζει για μια στιγμή κ' έπειτα το
επιστρέφει με όλη του την καρδιά. Βλέπει το φωτεινό εκείνο τετραγωνάκι,
δειγματολόγιο σε σχήμα βιβλίου, ν' αλλάζει χρώματα, σα να το φυλλομετρά το
αόρατο χέρι του Θεού. Ροζ, μπλε, πράσινο, μωβ... Αυτός όμως προτιμά το
βελούδινο μαύρο που προεκτείνεται στο δωμάτιο όταν νυχτώσει.
Έτσι περνούνε οι ώρες, έτσι περνούνε οι μέρες κάθε
ευτυχισμένου ονειροπόλου. Μένει ολομόναχος, ακίνητος μέσα στους τέσσερις
τοίχους, σαν παλιά λιθογραφία στην κορνίζα της. Έχει το συναίσθημα ότι
επραγματοποίησε το μεγάλο σκοπό της ζωής του. Τίποτε δεν αλλάζει από όσα τον
περιστοιχίζουν. Και ο Χρόνος δεν υπάρχει.
Νέα Εστία, Γ', 62, 15 Ιουλίου 1929, 553-555 (μαζί με το
“Φυγή”).
Ι. ΚΑΛΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ
Είναι ένας αγαθός γεροντάκος. Έπειτα από τριάντα χρόνων
υπηρεσία, έχει να διατρέξει όλους τους βαθμούς. Γραφεύς στο πρωτόκολλο.
Πάντα έκανε τη δουλειά του ευσυνείδητα, σχεδόν με κέφι.
Σκυμμένος από το πρωί ως το βράδυ στο παρθενικό βιβλίο του, περνούσε τους
αριθμούς και αντέγραφε τις περιλήψεις. Κάποτε, μετά την καταχώριση ενός
εισερχομένου ή ενός εξερχομένου, ετράβαγε μια γραμμή που έβγαινε από την
τελευταία στήλη και προχωρούσε προς το περιθώριο, έτσι σαν απόπειρα φυγής. Αυτή
η ουρά δεν είχε θέση εκειμέσα, όμως την τραωούσε βιαστικά, με πείσμα, θέλοντας
να εκφράσει τον εαυτό του. Αν έσκυβε κανείς πάνω στην απλή και ίσια γραμμούλα,
θα διάβαζε την ιστορία του καλού υπαλλήλου.
Νέος ακόμη, μπαίνοντας στην υπηρεσία, εχαιρέτησε με
συγκαταβατικό χαμόγελο του συναδέλφους του. Έτυχε να καθίσει σ' αυτήν την
καρέκλα. Κ' έμεινε εκεί. Ήρθαν άλλοι αργότερα, έφυγαν, επέθαναν. Αυτός έμεινε
εκεί. Οι προϊστάμενοί του τον θεωρούσαν απαραίτητο. Είχε αποκτήσει μια φοβερή,
μοιραία ειδικότητα.
Ελάχιστα πρακτικός άνθρωπος. Τίμιος, ιδεολόγος. Μ' όλη τη
φτωχική του εμφάνιση, είχε αξιώσεις ευπατρίδου. Ένα πρωί, επειδή ο Διευθυντής
του τού μίλησε κάπως φιλικότερα, επήρε το θάρρος, του απάντησε στον ενικό,
εγέλασε μάλιστα ανοιχτόκαρδα και τον χτύπησε στον ώμο. Ο κύριος Διευθυντής
τότε, μ' ένα παγωμένο βλέμμα, τον εκάρφωσε πάλι στη θέση του. Κ' έμεινε
εκεί.
Τώρα, βγαίνοντας κάθε βράδυ από το γραφείο, παίρνοντας τον
παραλιακό δρόμο, βιαστικός βιαστικός, γυρίζοντας δαιμονισμένα το μπαστούνι του
με την ωραία, νικέλινη λαβή. Γράφει κύκλους μέσα στο άπειρο. Και μέσα στους
κύκλους τα σημεία του απείρου. Όταν περάσει τα τελευταία σπίτια, θ' αφήσει
πάντα να ξεφύγει ψηλά με ορμή το μπαστούνι του, έτσι σαν απόπειρα λυτρωμού.
Μετά τον περίπατο τρυπώνει σε μια ταβέρνα. Κάθεται μόνος,
αντίκρυ στα μεγάλα, γφρεσκοβαμμένα βαρέλια. Όλα έχουν γραμμένο πάνω απ' την
κάνουλα, με παχιά, μαύρα γράμματα, τ' όνομά τους: Πηνειός, Γάγγης,.
Μισσισσιππής, Τάρταρος. Κοιτάζει εκστατικός μπροστά του. Το τέταρτο ποτηράκι
γίνεται ποταμόπλοιο, με το οποίο ταξιδέυει σε θαυμάσιους, άγνωστους κόσμους.
Από τα πυκνά δέντρα, πίθηκοι σκύβουν και τον χαιρετάνε. Είναι ευτυχής.
II. ΕΝΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ
Δεν ξέρω τι φορούσε στο κεφάλι. Τα ρούχα της δεν είχαν ούτε
σχήμα ούτε χρώμα. Εμπήκε στο γραφείο κρατώντας στην αγκαλιά δυο παιδιά και
σέρνοντας τέσσερα. Καθένα έκλαιγε ή εφώναζε με ιδιαίτερο τρόπο. Άλλο τραβούσε
το φουστάνι της, άλλο τα μαλλιά της. Ένα αγόρι ως τριών χρονών έτρεμε με κάτι
παράξενα αναφιλητά, χωρίς να κλαίει. Όλα μαζί -- φριχτή συμφωνία -- εκοίταζαν
τη μητέρα τους όπως οι μουσικοί το μαέστρο. Αυτή όμως είχε ξεχάσει την
παρτιτούρα της σ' ένα κομψό γραφειάκι από acajou.
Στάθηκε μπροστά μας με ορθάνοιχτα μάτια. Κάτι σαν ψεύτικο
γέλιο, μια γκριμάτσα οίκτου προς τον εαυτό της, εξηγούσε τα λόγια της. Ήταν
Αρμένισσα. Ο άντρας της επέθανε σ' ένα χωριό, κ' ήρθε από κει ζητώντας ψωμί για
τα παιδιά της. Τώρα παρακαλούσε να στεγασθεί. Κάποιος που ήξερε τη γλώσσα της
τής είπε ότι δεν υπήρχε πουθενά θέσις. Και καθώς δεν ήθελε να καταλάβει, την
έβγαλαν έξω στο διάδρομο. Έμεινε ξαπλωμένη με τα παιδιά της ως το μεσημέρι. Την
άλλη μέρα, η ίδια ιστορία. Ήρθε πολλές φορές ακόμη.
Επιτέλους την έριξαν σε μια αποθήκη. Τριάντα οικογένειες
προσφύγων που έμεναν εκειμέσα είχαν χωρίσει τα νοικοκυριά τους πρόχειρα, με
φανταστικούς τοίχους. Μπόγοι, κασέλες, κουβέρτες απλωμένες, ξύλα βαλμένα στη
γραμμή, εσχημάτιζαν τετράγωνα, τα μαχητικά τετράγωνα της τελευταίας αμύνης. Σ'
αυτές τις φωλιές ακινητούσαν ή εσάλευαν πένθιμα σκιές ανθρώπων. Τρεις τρεις,
πέντε πέντε, σκορπισμένοι ανάμεσα σε ρυπαρά ρούχα και υπολείμματα επίπλων, ήταν
σα να ψιθύριζαν παραμύθια ή να προσπαθούσαν σιγά ν' αποτινάξουν το σκοτάδι.
Τώρα η αποθήκη φωτίζεται από ένα κερί. Κάποιο δέμα τυλιγμένο
με καθαρό άσπρο πανί έχει τοποθετηθεί προσκετικά, κάθετα προς τον τοίχο, χάμου.
Είναι το μικρότερο από τα έξι παιδιά της Αρμένισσας, που πέθανε λίγες ώρες μετά
την εγκατάστασή τους. Τ' αδέλφια του παίζουν έξω στον ήλιο. Η μητέρα,
ξαλαφρωμένη, παραστέκει για τελευταία φορά το μωρό της. Οι άλλες γυναίκες τη
μακαρίζουν, γιατί θα μπορέσει από αύριο να πιάσει δουλειά. Είναι σχεδόν
ευτυχής. Και ο νεκρός ακόμη περιμένει με τόση αξιπρέπεια...
ΙΙΙ. ΔΕΣΠΟΙΝΙΣ BOVARY
Στη μέση της γιορτής προχωρούσε αργά. Καθώς όλοι βιάζονταν
γύρω της, ήταν σαν ένα μαύρο στίγμα σε πανί κινηματογράφου. Συντροφιές από
νέους περνούσαν. Άλλοι την έβλεπαν κ' εξακολουθούσαν το δρόμο τους, άλλοι της
εσφύριζαν ένα κομπλιμέντο, άλλοι της έλεγαν διστακτικά μια φράση περιμένοντας
απάντηση. Όπου ο συνωστισμός ήταν μεγαλύτερος, η τόλμη ελευθερώνοταν και δεν
αρκούσαν τα λόγια. Κάποιος εστάθηκε γελώντας μπροστά της, πρόσωπο με πρόσωπο,
ώρα πολλή. Ναύτες επέρασαν δίπλα, κι όλοι επρόσεξαν να την σπρώξουν. Κάτι
σκοτεινοί τύποι την ακολουθούσαν βήμα προς βήμα.
Ένιωθε τον εαυτό της κέντρο όλου αυτού του πλανόδιου
ερωτισμού. Χωρίς να το καταλάβει επηρεαζόταν από την άγρια θέληση τόσων ανδρών.
Εκνευρισμένη ακόμη από τον θόρυβο, τη ζέστη και την προσπάθεια να προχωρεί,
στάθηκε σ' ένα κύκλο ανθρώπων. Σε λίγο κάποιος ήρθε σιμά της. Δεν τον έβλεπε,
αισθανόταν όμως να σφίγγεται ολοένα πάνω της. Έπεφτε απότομα, ύστερα έμενε
ακίνητος, ύστερα πάλι πλησίαζε, ακριβώς όπως ο λεπτοδείχτης, στα μεγάλα ρολόγια
του δρόμου, προχωρεί με αραιά πηδήματα προς τον ωροδείχτη. Το σώμα της τώρα,
που το προστάτευε μόλις ένα λεπτό φόρεμα, ήταν ολόκληρο πάνω στο δικό του.
Μουδιασμένη, εκμηδενισμένη, έκλεισε τα μάτια, κ' έγειρε ελαφρά. Αυτός τότε,
αρπάζοντας με βία το χέρι της, της μίλησε. Εγύρισε και τον είδε. Αλήτης.
Κόκκινο, ζαρωμένο πρόσωπο, μάτια αναμμένα, γένια πυρρά. Τα ρούχα του,
ξεβαμμένα, είχαν ένα κοκκινωπό χρώμα. Έσκυψε το κεφάλι της κοκκινίζοντας.
Ήταν λοιπόν ο Έρως;
Εσυνέχισε το δρόμο της χωρίς ν' απαντήσει. Την έσπρωχνε μέσα
στο πλήθος. όταν απομακρύνθηκαν στάθηκε και το είπε να την οδηγήσει όπου ήθελε.
Αυτή θα τον ακολουθούσε σε μικρή απόσταση. Εκοίταξε δύσπιστος, αλλά επροχώρησε.
Έφτασαν σε δρόμους ερημικούς. Εβγήκαν έξω από την πόλη. Τώρα περπατούσαν δίπλα
σ' ένα φράχτη. Ήταν πανσέληνος. Η ευωδιά των κήπων εγέμιζε τα στήθη της. Μέσα
στη σιωπή ακούονταν οι γρύλοι και τα γρήγορα βήματα των δύο ανθρώπων. Εγύριζε
και την έβλεπε συχνά. Το πρόσωπό του φωτιζόταν από το φεγγάρι, παίρνοντας μια
ξένη έκφραση. Και η σιλουέτα του, με τα παλιά, σχισμένα ρούχα, καθώς επήγαινε
κουτσαίνοντας λίγο, είχε κάποιον αλλιώτικο, βιβλικό χαρακτήρα. Έφταναν σ' ένα
δάσος. “Εδώ” είπε ο άντρας βραχνά.
Από τα μάτια της επέρασαν την ίδια στιγμή εικόνες παιδικών
αναμνήσεων. Οι χαλκομανίες με τα ξανθά αγγελούδια που κρατούσαν γιρλάντες από
τριαντάφυλλα και χαμογελούσαν, φυλακισμένα στα φύλλα ενός βιβλίου. Οι
βασίλισσες και οι ιππότες των παραμυθιών. Το μωβ φορεματάκι της πρώτης κούκλας.
Ο θάνατος του αδελφού της...Ύστερα, όταν μεγάλωσε, τα χρόνια που πέρασε μονάχη
με την μητέρα της. Έχανε κανείς τον αριθμό τους μέσα σ' ένα σκοτεινό δωμάτιο.
Και οι ενοικιαστές. Έχανε κανείς τη σειρά τους...
Ο άλλος ήταν ευτυχής. Σαν πράγμα αφέθηκε στα χέρια του. Την
έσχισε σα χαρτί και την πέταξε χάμου με θυμό ασυγκράτητο, με την πρωτόγονη ορμή
της διψασμένης του νιότης. Στις ακούσιες και άτονες αρνήσεις της, στις
σβησμένες λέξεις που επρόφερε όχι η ίδια αλά το φύλο της, στην ένστικτο
υποχώρηση της σάρκας της, αυτός είχε ν' αντιτάξει βλαστήμιες και βρισιές, που
εσκέπαζαν, εξιλέωναν με χυδαιότητα όλες τις άσεμνες κινήσεις του. Σκληρό,
παγωμένο το στόμα του, με μια αποπνικτική ανάσα, αληθινή πληγή, εσφράγιζε
αιματηρά τους ώμους, τα χείλη, το αγνό μέτωπο. Είχε την εντύπωση ότι κάπου
αλλού συνέβαινε αυτή η φριχτή ιστορία, κ' έκλεισε τα μάτια της.
Επέρασαν ώρες. Η αυγή έσκυβε στο ίνδαλμά της. Το πελιδνό
σώμα της γυναίκας έλαμπε σαν άστρο διαρκώς περσότερο. Μέσα στα δάκρυά της
εκοίταξε γύρω έκπληκτη. Εζήτησε να ντυθεί. Δεν ήθελε να την αφήσει. Της μιλούσε
τώρα με τρυφερότητα. Ύστερα άρχισε να τραγουδάει. Της είπε κάτι σαν αστείο.
Τέλος σηκώθηκε και, χωρίς λόγο, επήδηξε τρεις φορές όσο μπορούσε πιο ψηλα,
ξεφωνίζοντας ασυνάρτητες λέξεις. Σε λίγη ώρα την αγκάλιασε πάλι. Ήταν ευτυχής.
Στα 75χρονα από
τη γέννηση του ποιητή, στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας (Νοέμβριος 1971),
ο Γ. Π. Σαββίδης με το άρθρο του «Ο Καρυωτάκης και οι κριτικοί του (1919-1928)»
έθιγε στοιχειωδώς το ζήτημα της πρόσληψης της καρυωτακικής ποίησης, θέλοντας
κατά βάση να δείξει πως «ο ποιητής ούτε αγνοήθηκε ούτε παραγνωρίστηκε από τους
συγχρόνους του»· τον επόμενο χρόνο στο τέλος της χρηστικής έκδοσης των Ποιημάτων
και πεζών (Ερμής, 1972) παρέθετε ένα σημαντικό μέρος αποκαλυπτικών Κρίσεων για
τον Καρυωτάκη και το έργο του.
Σήμερα, χάρη στον
πολύχρονο ερευνητικό μόχθο αλλά και τη συνδυαστική φαντασία της Χριστίνας
Ντουνιά έχουμε σχεδόν πλήρη τον «κριτικό φάκελο» του Καρυωτάκη επαρκώς
σχολιασμένο και συνετά τοποθετημένο σε λογοτεχνικά και ιστορικά συμφραζόμενα.
Η λογική του
βιβλίου διαφαίνεται εν μέρει και από τη δομή του ή την κατανομή του «όγκου»
του: Πρώτο μέρος και επτά κεφάλαια (Ιδεολογία και κριτική, περίπου 250
σελίδες), Δεύτερο μέρος και δύο κεφάλαια (Ο Καρυωτάκης και οι «απεγνωσμένοι της
αισιοδοξίας», περίπου 70 σελίδες) και Παράρτημα κριτικών κειμένων (80 περίπου
σελίδες), που ακολουθείται από εμπεριστατωμένη βιβλιογραφία. Είναι δηλαδή σαφές
ότι τη μερίδα του λέοντος κατέχει το ιδεολογικό πλαίσιο που προσδιορίζει την
κριτική αποτίμηση του Καρυωτάκη, η εξέταση των προϋποθέσεων που επέτρεψαν τις
ποικίλες κατά καιρούς αναγνώσεις του καρυωτακικού έργου.
Σε αυτό το
πλαίσιο θα πρέπει, λόγου χάριν, να επανατοποθετήσει ο σημερινός αναγνώστης τη
διαβόητη απορριπτική κριτική του Β. Ρώτα (1928) για τις Ελεγείες και
Σάτιρες, προπομπό των αρνήσεων και των επιφυλάξεων που θα γνωρίσει η
καρυωτακική ποίηση τις δεκαετίες του '30 και του '50. Το ελληνοχριστιανικών
παραδόσεων και αντικομμουνιστικού προσανατολισμού περιοδικό του Κ. Μπαστιά Ελληνικά
Γράμματα υιοθετεί την αξιοδότηση της αρνητικής κριτικής, όπως την
πρεσβεύουν οι διόσκουροι συνεργάτες του Γ. Αποστολάκης και Φ. Πολίτης· ο Ρώτας,
υπεύθυνος για τη λογοτεχνική κριτική του περιοδικού, ασπάζεται πλήρως αυτές τις
ιδέες και διόλου δεν έχει σχέση με τις απόψεις της μεσοπολεμικής Αριστεράς,
όπως ευρέως πιστεύεται η ύστερη πολιτική του ένταξη προβάλλεται αναχρονιστικά
σε τούτη τη συγγραφική του φάση. Αντίθετα, στηΝέα Επιθεώρηση, περιοδικό της
κομμουνιστικής παράταξης υπό τη διεύθυνση του Αιμίλιου Χουρμούζιου (τότε Αντρέα
Ζεβγά), εντοπίζεται ειδικό ενδιαφέρον για τη συλλογή του Καρυωτάκη που δεν
πρέπει να είναι άσχετο με τη συνδικαλιστική δραστηριότητα και τη μαχητική
αρθρογραφία του ποιητή. Στο τέλος της δεκαετίας του '20, όπως παρατηρεί εύστοχα
η Ντουνιά, το έργο του Καρυωτάκη, όπως και το έργο του Πέτρου Πικρού ή του
Κώστα Βάρναλη, εντάσσεται στην κατηγορία των κειμένων που βοηθούν στην κριτική
και απομυθοποιητική λειτουργία της τέχνης και μέσα από αυτή την οπτική αξιολογούνται.
Ο Χουρμούζιος, κύριος ανασκευαστής της κριτικής του Ρώτα, είναι από τους
πρώτους που υπογραμμίζουν την οξύτητα και τη δυναμική της καρυωτακικής σάτιρας.
Γύρω στα 1930 ο Βάρναλης των «Μοιραίων» και ο Καρυωτάκης του «Μιχαλιού» είναι
εκείνοι που κυρίως έλκουν την προσοχή των αριστερόφρονων νέων. Ετσι, ο Ρίτσος
δεν κατηγορείται για «καρυωτακισμό» από τους συντρόφους του αλλά από τον
αντίπαλο ιδεολογικά χώρο τωνΝέων Γραμμάτων και τον Α. Καραντώνη (1935).
Τα περαιτέρω μάς
είναι λίγο οικειότερα. Η διατεταγμένη αριστερή λογοτεχνική κριτική που θα
προκύψει από τις αποφάσεις του Συνεδρίου των Σοβιετικών Συγγραφέων, το δόγμα
δηλονότι του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και η αποθέωση των «θετικών» ηρώων,
αντιμετωπίζει αμφίθυμα τον καρυωτακικό μύθο, ενώ η συντονισμένη κριτική της
«γενιάς του '30» πλήττει ευθέως ό,τι η ίδια ονόμασε «καρυωτακισμό». Στα
δεκάχρονα από την αυτοκτονία του ποιητή η έκδοση των Απάντων (1938),
φροντισμένη από τον άσπονδο φίλο του, Χ. Σακελλαριάδη, παρά τις συνοδευτικές
μελέτες του Κλ. Παράσχου και του Τ. Αγρα, θα αποτελέσει το έναυσμα για το
εγχείρημα της απομυθοποίησης. Ο Κ. Θ. Δημαράς, ο Γ. Θεοτοκάς, ο Δ.
Νικολαρεΐζης, μετά τον Καραντώνη, κωδικοποιούν τον αντικαρυωτακισμό ως τέλος
μιας εποχής. Στην εκ βάθρων αυτή αποκαθήλωση («είναι η βαριά κατάρα της γενιάς
μας», ομολογεί βαρύθυμα ο Βαρίκας) ελάχιστες είναι οι νηφάλιες απόψεις που θα
αντιφωνήσουν. Δύο-τρεις σποραδικές μνείες για τον αμφιλεγόμενο ποιητή κατά την
επόμενη δεκαετία και η επαναφορά του «προβλήματος Καρυωτάκη» μέσω της Επιθεώρησης
Τέχνης θα διχάσουν την αριστερή διανόηση τη δεκαετία του '50. Το
ριζοσπαστικό κείμενο του Μανόλη Λαμπρίδη «Il gran rifiuto. Καβάφης - Βάρναλης -
Καρυωτάκης και η παρακμή», που δημοσιεύεται στο αριστερό έντυπο (1955),
αμφισβητεί τα θέσφατα της επίσημης κομματικής γραμμής και ανοίγει δρόμους για
αναθεωρητικές αναγνώσεις.
Ο έτερος
«παρακμίας» Καβάφης θα αποκατασταθεί επιτέλους πανηγυρικά και χάρη στις
σύντονες προσπάθειες και μελέτες του Τσίρκα το 1963 με ένα αφιερωματικό τεύχος
του περιοδικού, τομή στην αριστερή λογοτεχνική κριτική. Ο Καρυωτάκης όμως θα
εξακολουθήσει να μένει «αδέσποτη» φωνή για την Αριστερά. Θα την προσεταιριστούν
κατά κάποιον τρόπο οι αιρετικοί και ανορθόδοξοι, οι «ύποπτοι» αντιδογματικοί
που, διά χειρός Β. Λεοντάρη, θα τολμήσουν να μιλήσουν για «ποίηση της ήττας»
(1963). Στην ίδια γραφίδα άλλωστε οφείλουμε, δέκα χρόνια αργότερα (1973), τις
«Θέσεις για τον Καρυωτάκη», ένα από τα πιο ρηξικέλευθα κείμενα που αποδεικνύουν
την έμπρακτη και δραστική παρουσία της καρυωτακικής ποίησης στη συνείδηση των
νεότερων λογοτεχνών-διανοουμένων.
Η δεκαετία του
'60 πάντως αποδεικνύεται πολλαπλώς αποφασιστική για την όψιμη αναγνώριση του
ποιητή. Κατά πρώτον, η δίτομη έκδοση του καρυωτακικού έργου, φροντισμένη
υποδειγματικά από τον Γ. Π. Σαββίδη (1965, 1967), είναι το συμβολικό
επιστέγασμα μιας γενικότερης συναίνεσης γύρω από τον αποσυνάγωγο Τριπολιτσιώτη.
Με αφορμή τούτη την έκδοση θα δει το φως «Η ανώνυμη ιστορία» του Α. Τερζάκη,
ένα στοχαστικό κείμενο που επιχειρεί αναδρομικά να φωτίσει τη θέση που το
«φαινόμενο Καρυωτάκη» είχε για τη γενιά του, τη «γενιά του '30». Οι
υπερρεαλιστές Εμπειρίκος και Εγγονόπουλος θα μιλήσουν υπερθετικά για τον αυτόχειρα
ποιητή και θα τον εντάξουν ανεπιφύλακτα στο γενεαλογικό τους δέντρο.
Από την απόλυτη
άρνηση λοιπόν στην απόλυτη κατάφαση; Δεν θα το υποστήριζα ανεπιφύλακτα,
μολονότι σαφώς υπερέχουν όσοι αναγνωρίζουν πλέον στο καρυωτακικό έργο τη
σφραγίδα του «κλασικού μοντέρνου». Εξακολουθεί, πιστεύω, να είναι, μαζί με τον
Κάλβο, μείζων μοναχικός της ποίησής μας και να προκαλεί αμηχανία ή τουλάχιστον
αυτή την έλξη-απώθηση που κρατά τα γραπτά του στην κόψη του ξυραφιού. Από την
άποψη αυτή βρίσκω εξαιρετικά εύστοχο τον τίτλο της Ντουνιά: Η αντοχή μιας
αδέσποτης τέχνης. Κατ' εξοχήν σύνδεσμος της γενιάς του Καβάφη, του Βάρναλη και
του Σικελιανού με τη γενιά του Σεφέρη, του Ρίτσου και του Ελύτη, ο Καρυωτάκης
παραμένει περίπτωση οριακή, με ό,τι αυτό συνδηλώνει.
Σαφώς πρόθεση της
Χ. Ντουνιά είναι να υπογραμμίσει τους όρους των ιδεολογικών εμπλοκών που
πρυτάνευσαν στην περιπετειώδη πρόσληψη του έργου του και αγωνία της η κατά το
δυνατόν εξαντλητική τεκμηρίωση των κεφαλαίων αυτής της περιπέτειας. Οι
παράμετροι των εκάστοτε καρυωτακικών «αναγνώσεων» προκύπτουν μετά από πολλαπλές
διασταυρώσεις, ελέγχους, εύλογους ή και απροσδόκητους συνδυασμούς των
στοιχείων, που δεν πρέπει να θεωρούνται αυτόχρημα δεδομένα είναι,
συχνά, ευρήματα, προϊόντα δηλαδή προσωπικής και επίμονης έρευνας. Από την άποψη
αυτή αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στα χέρια του σημερινού και αυριανού μελετητή
της καρυωτακικής ποίησης και, όπως κάθε αξιόλογη φιλολογική εργασία, δίνει
πειστικές απαντήσεις σε ποικίλα προβλήματα, αλλά συνάμα ανοίγει πλήθος
ερεθιστικών προοπτικών σε ένα έργο που, κατά τον ποιητή, «γράφει προς τους
ορίζοντες ερωτηματικά...».
Η κυρία Λίζυ
Τσιριμώκου είναι επίκουρη καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
