πηγή: http://www.oanagnostis.gr
Η Μαρία Παπαδήμα είναι η κατεξοχήν μεταφράστρια του Φερνάντο Πεσσόα.
Τώρα μεταφράζει και επιμελείται από την αρχή τις μεταφράσεις του Πορτογάλου ποιητή και συγγραφέα για τον εκδοτικό οίκο Gutenberg.
Μια συνομιλία μαζί της ξεκλειδώνει μερικά από τα κλειδιά κατανοήσης του συγγραφέα με τα πολλά προσωπεία.
Ποιο είναι το στίγμα του Πεσσόα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία;
Το έργο του Πεσσόα εγκαινιάζει, θα έλεγα, «την εποχή της υποψίας» (η έκφραση ανήκει στον Σταντάλ) της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Νομίζω ότι αντιπροσωπεύει όσο κανένας ομότεχνός του την κρίση της ευρωπαϊκής κουλτούρας μπρος στο βάρος της κληρονομιάς της και την αναζήτηση ενός νέου τρόπου έκφρασης. Σύντροφοί του, ανεξαρτήτως χρονικής σύμπτωσης, είναι ο Μαλαρμέ, ο Μούζιλ, ο Μπέκετ, ο Μπλανσό, ο Λερίς, ο Σιοράν, ο Μπροχ, ο Έσσε, ο Μισώ, ο Αρτώ, ο Μπρετόν, ο Μπατάιγ. Και στην παγκόσμια λογοτεχνία, ο Πάουντ και ο Μπόρχες.
Που μοιάζει και που ξεχωρίζει με τους συγκαιρινούς του;
Αν μοιάζει ως τον κοσμοπολιτισμό, ο οποίος διατρέχει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία πριν τον Πρώτο παγκόσμιο Πόλεμο, με τον κυβισμό, τον φουτουρισμό, τον Σαντράρ, τον Λαρμπώ και τον Μοράν, το κύριο στοιχείο διάκρισης είναι η αποπροσωποποίηση, κεντρικός πυρήνας της ποιητικής του, δηλαδή η αποσύνδεση του δημιουργού από το έργο του, η ρήξη αυτού του αδιάσπαστου, αδιαμφισβήτητου και σχεδόν ιερού δεσμού που στη λογοτεχνική παράδοση συνδέει ένα άτομο με συγκεκριμένη βιογραφία με ένα έργο με συγκεκριμένη ταυτότητα. Πρόκειται για την κατάργηση και ταυτόχρονα τη μυθοποίηση του ίδιου του υποκειμένου, την αποποίηση ή την απώλεια και ταυτόχρονα τον πολλαπλασιασμό του εγώ.
Η χρησιμοποίηση τόσο διαφορετικών προσωπείων αλλάζει το ύφος των κειμένων του;
Ναι, σημαντικά, αυτός ήταν εξάλλου ο σκοπός της ετερωνυμίας. Για τον ποιητή που έλεγε: «Στην κλίμακα της αποπροσωποποίησης, δηλαδή της φαντασίας, υπάρχει μια διαρκής διαβάθμιση, καθώς στο πρώτο σκαλοπάτι βρίσκεται ο ποιητής που εκφράζει απλώς τα συναισθήματά του, ενώ στο τελευταίο ο ποιητής που είναι πολλοί ποιητές μαζί», σημαίνει ότι όποιος καταγίνεται με την μετάφραση του Πεσσόα καλείται να μεταφράσει όχι έναν αλλά πολλούς ποιητές με διακριτό ύφος. Η θεματική είναι ενδεχομένως κοινή, αλλά το ύφος, ο ρυθμός είναι άλλος.
Κι αν ναι, αυτό πόσο επηρεάζει την μετάφρασή του;
Την επηρεάζει ασφαλώς. Άλλες απαιτήσεις έχει ο μακροσκελής, σχεδόν φωναχτός θα έλεγα στίχος του Αλβαρο ντε Κάμπος, άλλες ο μετριοπαθής σχεδόν γυμνός και ενίοτε ακαλαίσθητος στίχος του Αλμπέρτο Καέιρο και άλλες οι ωδές του Ρικάρντο Ρέις που μιμούνται ευθαρσώςτον Βιργίλιο και τον Οράτιο. Άλλες, του ίδιου του ορθώνυμου Πεσόα που επιλέγει μια πιο κλασσική στιχουργική.
Οι δυσκολίες της κάθε ποιητικής ιδιοσυγκρασίας. Προσωπικά, ο Άλβαρο ντε Κάμπος μού ήταν πιο εύκολος, γι’ αυτό και τον μετέφρασα πρώτο απ’ όλους. Δεν έχει τον περιορισμό της ρίμας, είναι βροντερός, μεγαλόσχημος, με πολύπλοκες ενίοτε μεταφορές και εικόνες, αλλά μου ταιριάζει. Μετέφρασα τα ποιήματά του σε ένα χρόνο. Τα ξαναδούλεψα με την ευκαιρία της επανέκδοσής του, άλλαξα ασφαλώς πράγματα, αλλά όχι τόσα πολλά όσα θα περίμενε κανείς μετά από δέκα χρόνια. Σαν να είχε εξαρχής η μετάφραση κυλήσει στο αυλάκι. Τον Αλμπέρτο Καέιρο, τον δάσκαλο όλων κατά τον ίδιο τον Πεσσόα, τον δούλεψα πάνω από πέντε χρόνια. Μέχρι την τελευταία στιγμή άλλαζα, μέχρι και την τρίτη διόρθωση πριν το τυπογραφείο. Είναι τόσο μετρημένος ο στίχος του που νομίζω πως και ένα λάθος «και» θα χαλούσε την ισσοροπία ενώ στον Άλβαρο ντε Κάμπος δεν θα το πρόσεχε κανείς μέσα στη βοή και τον ορυμαγδό π.χ. της «Θριαμβικής ωδής». Ομολογώ την ανακούφισή μου που θα τον δω μέσα σε λίγες μέρες τυπωμένο και οριστικό. Έχω την τύχη να έχω έναν εξαιρετικά απαιτητικό πρώτο αναγνώστη και κριτή: τη διορθώτριά μου Αρετή Μπουκάλα.
Υπάρχουν διακριτές γραμμές στο έργο του. Π.χ. μεταξύ ποίησης και πεζών, αφηγημάτων και στοχασμών ή παντού είναι εξίσου αναγνωρίσιμος;
Αναγνωρίσιμος είναι νομίζω σε όλα τα είδη της γραφής του, κι αυτό είναι κυρίως η οξυδέρκεια της σκέψης και το χιούμορ του, ωστόσο διακριτές γραμμές υπάρχουν. Η ποιητική πρόζα του Βιβλίου της ανησυχίας διαφέρει από τον δοκιμιακό λόγο τουΗρόστρατου, στα αστυνομικά του διηγήματα όπως και στον Αναρχικό Τραπεζίτη αναγνωρίζουμε τη γραφή των «διηγημάτων της λογικής».
Αν και πέθανε γνωστός ως λογοτέχνης οι Πορτογάλοι άργησαν να τον ανακαλύψουν. Σήμερα έχει επιδράσει στους νεότερους λογοτέχνες της χώρας του;
Ναι η αναγνώριση ήρθε από το εξωτερικό, και πρώτα απ’όλα από τους Γάλλους, οι οποίοι έχουν μεταφράσει και ξαναμεταφράσει επανειλημμένως το έργο του. Είναι αξιοσημείωτο ότι και σήμερα ακόμη πολλοί από τους επιμελητές του έργου του είναι ξένοι που εγκατέλειψαν τη χώρα τους και ζουν στη Λισαβόνα. Ο Πεσόα ωστόσο και την εποχή που ζούσε είχε σχέσεις με τους σύγχρονούς του πορτογάλους λογοτέχνες, αλλά και τους νεότερους ποιητές που τον θαύμαζαν ήδη. Σίγουρα ήταν ένα σημείο αναφοράς που επηρέασε, με την έννοια της μίμησης, ή και ενόχλησε με τη βαριά σκιά του, τους Πορτογάλους ποιητές, σε σημείο που κάποιος έγραψε «Tanto Pessoa / ja enjoa» (Τόσος Πεσσόα / προκαλεί εμετό).
Ωστόσο, δεν έχουμε ένα φαινόμενο τόσο εκτεταμένο όσο εκείνο των καβαφογενών ποημάτων. Νομίζω ότι λειτούργησε περισσότερο ως μύθος ποιητικός.Ο Σαραμάγκο του αφιέρωσε ένα μυθιστόρημά του: Τη χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις, ο Μάριο Κλάουντιο, επίσης το Καληνύχτα, κ. Σοάρες.
Το διήγημα αυτό εντάσσεται στον κύκλο «των διηγημάτων της λογικής». Ο αναρχικός που παραμένει πιστός στην ιδεολογία του και ταυτόχρονα επιλέγει συνειδητά να γίνει τραπεζίτης κατακτώντας με αυτό τον τρόπο το πολυπόθητο αγαθό της ελευθερίας δεν περιέχει, κατά τον Πεσσόα, καμιά αντίθεση.
Τον Πεσσόα δεν τον ενδιαφέρουν οι συλλογικές λύσεις, αλλά οι ατομικές. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αμείλικτη λογική του, αφενός για να ανατρέψει τις καθιερωμένες δοξασίες και αφετέρου για να δημιουργήσει με την εκκεντρική σκέψη και την προκλητική συλλογιστική του, τον δικό του αιρετικό δρόμο προς την ελευθερία.
Ποια θεωρείτε εσείς ως κορυφαία έργα του;
Τα μεγάλα έργα του είτε πρόκειται για ποίηση είτε για πρόζα ποιητική:Το Βιβλίο της Ανησυχίας, Τα ποιήματα των ετερωνύμων Άλβαρο ντε Κάμπος και Αλμπέρτο Καέιρο. Πιο συγκεκριμένα αγαπώ πολύ το «Κατάστημα ψιλικών» και τη «Θαλασσινή Ωδή» του Άλβαρο ντε Κάμπος και τον «Φύλακα των κοπαδιών» του Αλμπέρτο Καέιρο. Προσωπικά προτιμώ το λογοτεχνικό από το πολιτικό ή φιλοσοφικό του έργο, το οποίο είναι συχνά μια επίδειξη ρητορικής δεξιοτεχνίας.
Πέστε μας λίγα λόγια για το τελευταίο έργο που μεταφράσατε «Τα Γράμματα στην Οφέλια», τη σημασία του στο έργο του Πεσόα;
Ο τίτλος είναι κατά το ήμισυ παραπλανητικός. Πρόκειται για τα γράμματα στην Οφέλια, αλλά και για τα γράμματα της ίδιας της Οφέλιας προς τον ποιητή. ‘Εκανα μια πρώτη έκδοση της μυθικής αυτής αλληλογραφίας, πριν από 13 χρόνια, σε παγκόσμια πρώτη, θέλοντας να αποτυπώσω αυτή την άγνωστη πλευρά του ποιητή. Πέρυσι εκδόθηκε στα πορτογαλικά για πρώτη φορά το σύνολο της αλληλογραφίας τους. Αναθεώρησα λοιπόν την παλιά μου έκδοση, υπό το φως των νέων τεκμηρίων, ξαναδούλεψα τη μετάφραση μου και χάρη στις εκδόσεις Gutenberg, και τον Γιάννη Μαμάη κυκλοφόρησε ο νέος αυτός καλαίσθητος τόμος της αλληλογραφίας τους. Τι προσφέρει ως προς τις γνώσεις μας για τον ποιητή και τη ποιητική του; Θα έλεγα μια πιο ανθρώπινη πλευρά, βιογραφική, καθημερινή η οποία ταυτόχρονα επιβεβαιώνει την απόλυτη σχέση με το έργο του. Σαν ο Πεσσόα να είχε διαλέξει και ένα ετερώνυμο ερωτευμένου και έγραφε ερωτικές επιστολές υπό αυτό το πρίσμα. Τις οποίες άλλωστε διακωμωδεί εξαίσια με το ποίημα του Άλβαρο ντε Κάμπος: «Όλες οι ερωτικές επιστολές είναι/ γελοίες/δεν θα ήταν ερωτικές επιστολές αν δεν ήταν/ γελοίες». Από την άλλη, ήθελα να αποδώσω φόρο τιμής στην ταπεινή αυτή δακτυλογράφο, η οποία ερωτεύτηκε παράφορα τον μεγάλο ποιητή, μπήκε στο παιχνίδι της ετερωνυμίας, μιλούσε με τον Α. Α. Κρος, τον Ρικάρντο Ρέις, τον Άλβαρο ντε Κάμπος, προσπαθώντας μάταια να αποσπάσει τον αγαπημένο της Φερνάντο από την παρέα τους και να τον οδηγήσει σε μονοπάτια πιο καθημερινά και ανθρώπινα. Η σχέση τους, η αλληλογραφία τους, φέρνει στο φως την πλευρά αυτή του ποιητή μέσα από σελίδες όλο χιούμορ, ποίηση, μοναξιά και απόλυτη πίστη στη δημιουργία και στο καλλιτεχνικό του πεπρωμένο.
Τελικά θα δούμε ποτέ όλα του τα έργα εκδομένα;
Το έργο του Πεσόα φαίνεται ανεξάντλητο. Αν πιστέψουμε την τελευταία ερευνητική ομάδα που καταγίνεται στην Πορτογαλία με την έκδοση άγνωστων μέχρι σήμερα έργων του Πεσσόα,όπως για παράδειγμα τα Πεζά του Άλβαρο ντε Κάμπος, είμαστε στη μέση του πεσσοανικού μπαούλου. Μιλάνε για 30-40 καινούργια βιβλία τα επόμενα 15 χρόνια. Πρόκειται κυρίως για πεζά κείμενα πολιτικού, φιλοσοφικού ή εσωτεριστικού περιεχομένου. Δηλαδή μας περιμένουν πολλές εκπλήξεις ακόμη. Ωστόσο, θέλω να διευκρινίσω ότι αυτό που πολλαπλασιάζει επιπλέον το έργο του Πεσόα είναι η διαφορετική ανασύνθεση αυτού του χειρόγραφου και κάποιες φορές δακτυλόγραφου θησαυρού που αποτελείται από 30000 τεκμήρια τα οποία ενίοτε φέρουν το καθένα τους περισσότερες από μια ετερώνυμες υπογραφές. Ο κάθε επιμελητής του έργου του Πεσόα κάνει μια δική του ανάγνωση και ανασύνθεση, με αποτέλεσμα να έχουμε για παράδειγμα την τελευταία δεκαετία 3 διαφορετικές εκδοχές του Βιβλίου της Ανησυχίας. Ο ένας επιμελητής π.χ. επιλέγει τη χρονολογική σειρά, άλλος τη θεματική, αποκλείοντας ενίοτε αποσπάσματα που δεν έφεραν ρητώς τη μνεία του Βιβλίου της ανησυχίας από τον Πεσόα, ενώ άλλος προσθέτει άλλα αποσπάσματα γιατί θεωρεί ότι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του Βιβλίου.Έχουμε δηλαδή ένα έργο εν προόδω, ένα έργο που δεν τελειώνει ποτέ, γιατί ποτέ δεν απέκτησε οριστική μορφή από τον ίδιο το δημιουργό του. Θα έλεγα πως η σκυτάλη της ετερωνυμικής δημιουργίας έχει περάσει σήμερα στους επιμελητές του έργου του.
από http://entefktirio.blogspot.com/
