Οι σχέσεις του Μπρεχτ με τις γυναίκες αποτελούν μια
από τις πιο ενδιαφέρουσες όψεις της βιογραφίας του αλλά και της ποίησης και
της τέχνης του γενικότερα: οι ακαταπόνητοι βιογράφοι του έχουν ανιχνεύσει τις
πρώιμες, ήδη από τα 1916, ερωτικές περιπέτειες του νεαρού Μπρεχτ από τα
τελευταία μαθητικά του χρόνια στην πατρίδα του, το βαυαρικό και καθολικό
Αουγκσμπουργκ. Ανάμεσα σ' αυτές, η Πάουλα Μπανχόλτσερ και η Μαριάννε Τσοφ τού
χάρισαν και τα δύο πρώτα παιδιά του, η πρώτη το Φρανκ (1919), η δεύτερη τη
Χάννε (1923), τη μετέπειτα ηθοποιό Χάννε Χίομπ· ένα χρόνο αργότερα (1924) θα
γεννηθεί ο Στέφαν από τη μετέπειτα νόμιμη σύζυγό του Χελένε Βάιγκελ.
Την εποχή εκείνη ο Μπρεχτ θεωρούνταν ακόμα ένας
νεαρός γυναικοκατακτητής, και έχει μείνει θρυλική η γοητεία που ασκούσε σ'
ολόκληρη τη ζωή του πάνω στις γυναίκες ο κάθε άλλο παρά όμορφος αλλά εξαιρετικά
ζωηρός αυτός άντρας.
Αυτές οι συγκεκριμένες και βιογραφικά μαρτυρημένες
σχέσεις του Μπρεχτ με το άλλο φύλο βρήκαν την απήχησή τους και στο ίδιο το
ποιητικό έργο και ιδιαίτερα στην ερωτική του ποίηση και είναι αυτό ένα πρώτο,
εξωτερικό ακόμα, τεκμήριο για τη βιογραφικότητα, την κοινωνικότητα και, πέρ'
απ' αυτό, την ιστορικότητα που χαρακτηρίζουν και αυτήν την καλλιτεχνική του
δραστηριότητα, την ερωτική ποίησή του: έτσι λ.χ. το επιγραμματικό Συμφωνία
διασώζει, και μάλιστα σε μια προχωρημένη ηλικία του ποιητή του (γύρω στα 1954),
μιαν από τις παραπάνω ερωτικές σχέσεις: «Μπίντι» είναι το νεανικό του
παρατσούκλι, «Μπι» το χαϊδευτικό όνομα της νεανικής του αγαπημένης και μητέρας
του πρώτου εξώγαμου παιδιού του Πάουλα Μπανχόλτσερ (1917).
Αλλά και αρκετά άλλα ποιήματα του Μπρεχτ αναφέρονται,
ρητά ή υπονοούμενα, στις ερωτικές του σχέσεις με συγκεκριμένες γυναίκες από τη
νεανική του ηλικία, αλλά και από την ωριμότητά του: έτσι λ.χ. η Μπαλάντα για το
θάνατο της θωριάς της Αννας - Νεφέλης (1919) και η Θύμηση της Μαρίας Α.
αναφέρονται στο νεανικό του έρωτα Ρόζα Μαρία Αμαν· τα ποιήματα Το κομμένο
σκοινί (1939/40), Ardens sed virens (1939) και Αδυναμίες (1950) είναι
αφιερωμένα στη μακροχρόνια συνεργάτριά του Ρουτ Μπέρλαου· το Σονέτο αρ. 19
(1939) απευθύνεται στη φίλη και συνεργάτριά του Μαργκαρέτε Στέφιν, που πέθανε
νέα από φυματίωση, και το σονέτο Φόρεσε μια μακριά, φαρδιά φούστα (1944-45)
είναι ένα ερωτικο-αισθητικό κάλεσμα στη «μόνιμη» γυναίκα της ζωής του, τη
διάσημη ηθοποιό Χελένε Βάιγκελ.
Πολύ σημαντικότερες είναι οι ιστορικές και, ευρύτερα,
κοινωνικές πραγματικότητες της εποχής του Μπρεχτ και της δικής μας , που
«αντανακλώνται» σε άλλα, όχι «προσωπικά», ερωτικά του ποιήματα, ιδίως στην
καλλιτεχνική και κοσμοθεωρητική του ωριμότητα· σ' αυτά αποκαλύπτεται η
κοινωνική δέσμευση και του έρωτα όχι απλά και αφηρημένα ενός άχρονου
«ερωτικού» αισθήματος: έτσι λ.χ. στην ώριμη Μπαλάντα για την «εβραιοπουτάνα»
Μαρία Σάντερς (1935) καταδεικνύεται ότι ο έρωτας δεν είναι δυνατός κάτω από
συνθήκες καταπίεσης και ρατσισμού, όπως αυτές του Γ' Ράιχ. Ο έρωτας δεν είναι
επίσης δυνατός κάτω από άνισες κοινωνικές σχέσεις (μπαλάντα για το δραγάτη και
την κόμισσα, στο: Ο κύριος Πούντιλα..., 1940).
Η εμπορευματοποίηση και εκπόρνευση του έρωτα στη
μεσοπολεμική αστική κοινωνία του Μπρεχτ και τη δική μας , όπως
θεματοποιείται λ.χ. στα ποιήματα Τραγούδι της πόρνης (ή: Τραγούδι της Νανάς,
στο Οι στρογγυλοκέφαλοι..., 1931/34), Ο θρύλος της πόρνης Εβλιν Ρου (1917/18)
κ.ά., στιγματίζουν τη σύγχρονή του και σύγχρονή μας Παρακμή του έρωτα (περ.
1938), που περιγράφει στο ομότιτλο ποίημα.
Αλλά η «κοινωνικότητα» της ερωτικής αυτής ποίησης
πάει πολύ πέρα από τις συγκεκριμένες αυτές (αυτο)βιογραφικές και ιστορικές
αναφορές: διατρέχει ολόκληρο το σώμα της και αποτελεί εσωτερικό συστατικό
στοιχείο και χαρακτηριστικό της.
Μόνο σε λίγα από τα ερωτικά ποιήματα του Μπρεχτ το
κυρίαρχο γραμματικό πρόσωπο είναι το α' πρόσωπο ενικού, το λεγόμενο «λυρικό
εγώ», και σε ακόμα λιγότερα αυτό το «λυρικό εγώ» ταυτίζεται με το πρόσωπο του
ποιητή τους και είναι αυτό μια ιδιοτυπία, που αποτελεί και την ειδοποιό
διαφορά ανάμεσα σ' αυτήν και την «παραδοσιακή» και παραδεδομένη ερωτική ποίηση.
Σε πολλές περιπτώσεις τα ερωτικά ποιήματα του Μπρεχτ είναι «ποιήματα - ρόλοι»,
όπως πολλά από τα ιστορικά, κυρίως ποιήματα του Καβάφη, και περισσότερα
περιγράφουν «αντικειμενικά» τον έρωτα στις πιο διαφορετικές, όχι πρωταρχικά
βιολογικές αλλά κυρίως κοινωνικές μορφές και καταστάσεις.
Ας επισημάνω στο σημείο αυτό ότι η ίδια γερμανική
λέξη, η λέξη «Liebe», όπως άλλωστε και οι αντίστοιχές της στις κυριότερες
ευρωπαϊκές γλώσσες (amour, amore, love, ljubov κτλ.), σημαίνει ταυτόχρονα
«αγάπη» και «έρωτας» οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες δεν γνωρίζουν τον
ηθικολογικό μανιχαϊσμό, που έχει επιβάλει στην ελληνική ο εβραιοχριστιανικός
φαρισαϊσμός.
Τα περισσότερα από τα «ερωτικά ποιήματα» του Μπρεχτ
είναι «ποιήματα για τον έρωτα», όπως δηλώνει ο τίτλος της πολύ επιτυχημένης
ανθολόγησής τους στην έκδοση του Β. Χεχτ (Gedichte uber die Liebe, 1982). Η
βασική στάση του ποιητή Μπρεχτ και στην ερωτική αυτή ποίηση, όπως και στην
«πολιτική» του ποίηση και, προπαντός, στο τεράστιο θεατρικό και, γενικότερα, σ'
ολόκληρο το λογοτεχνικό του έργο, δεν είναι η ρομαντική, ατομική «έκφραση»,
η «υποβολή», αλλά η «χειρονομία» (Geste), όπως έλεγε ο ίδιος, ή, όπως θα
μπορούσαμε να την αποδώσουμε: η «δείξη».
Οπως η «πολιτική» ποίηση του Μπρεχτ παραπέμπει στο
κοινωνικό της αντικείμενο, την κοινωνική πράξη, έτσι και η ερωτική του ποίηση
παραπέμπει στο ερωτικό αντικείμενο και την ερωτική πράξη, αποτελεί δηλαδή, και
στο θέμα αυτό, τον αντίθετο πόλο στην ιδεαλιστική ερωτική ποίηση βαθύτατα
συντηρητικών ποιητών, όπως ο Ο. Ελύτης, στους οποίους και η ερωτική ποίηση
είναι «αυτοαναφορική», χωρίς ερωτικό αντικείμενο, έτσι ώστε ο ποιητικός τους
«έρωτας» να παραμένει ένας ποιητικός αυτοερωτισμός.
Σημείωση: Μια ανθολογία των ερωτικών ποιημάτων του
Μπρεχτ σε μετάφραση του Γιώργου Βελουδή με τον τίτλο Η αποπλάνηση των αγγέλων
κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις Εκδόσεις «Δωδώνη».
Ο κ. Γιώργος Βελουδής είναι καθηγητής της
Νεοελληνικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
πηγή: http://www.tovima.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου